مقاله بررسی انديشه سياسي سيد قطب و تأثير آن بر جنبشهاي اسلامي معاصر

دسته بندي : علوم انسانی » علوم سیاسی
مقاله بررسي انديشه سياسي سيد قطب و تأثير آن بر جنبشهاي اسلامي معاصر در 31 صفحه ورد قابل ويرايش

‹‹فهرست مطالب››

عنوان صفحه

پيشگفتار ................................................................................................... 1

مقدمه ( طرح تحقيقاتي )............................................................................. 2

طرح موضوع ............................................................................................ 2

علل انتخاب مو ضوع................................................................................. 3

سؤال اصلي .............................................................................................. 3

سؤالات فرعي ........................................................................................... 3

فرضها ...................................................................................................... 4

فرضيه تحقيق............................................................................................ 4

روش تحقيق ............................................................................................. 4

سازماندهي تحقيق..................................................................................... 4

فصل اول : زندگينامة سيد قطب ............................................................... 5

شرح حال سيد قطب تا پيش از پيوستن به اخوان المسلمين ..................... 5

سيد قطب و اخوان المسلمين .................................................................... 7

منابع فصل اول.......................................................................................... 9

فصل دوم : انديشه هاي بنياد گرانه ي سيد قطب .................................... 10

مبحث اول: جامعه ايده آل از ديدگاه سيد قطب ........................................ 11


«امت اسلامي » و ويژگي هاي آن ............................................................ 11

جامعه ايده آل صدر اسلام و تقابل آن با جاهليت .................................... 12

فلسفه و تضاد آن با ايدئولوژي اسلامي .................................................. 13

«عبوديت» و «الوهيت » زير بناي ايدئولوژي اسلامي ............................... 13

ديدگاه قطب نسبت به مسلكها و ايدئولوژيهاي ديگر ................................ 14

ناسيوناليسم .............................................................................................. 14

كمونيسم و سرمايه داري.......................................................................... 14

مبحث دوم : «جاهليت » از ديدگاه سيد قطب............................................. 15

جاهليت و غير قابل اصلاح بودن آن ......................................................... 15

مبحث سوم : رستاخيز اسلامي راه حل سيد قطب ................................... 16

دعوت و شرايط دعوت كننده به اسلام .................................................... 16

جهاد از ديدگاه سيد قطب ......................................................................... 17

منابع فصل دوم ........................................................................................ 18

فصل سوم : تأثير سيد قطب بر جنبشهاي اسلامي معاصر ...................... 19

جماعة المسمين (التكفير والهجره)............................................................. 21

منظمه التحرير اسلامي (سازمان آزاديبخش اسلامي ).............................. 22

الجهاد ....................................................................................................... 22

منابع فصل سوم ....................................................................................... 24

نتيجه گيري ............................................................................................... 25

منابع ومأخذ...........................................................................................28


پيشگفتار:

انسان بدون تعريف،تنها پوچي و از خود بيگانگي را تجربه مي كند اما يك فرد مسلمان با يك پشتوانه فكري قوي ،بدون شك از خود تعريف دارد،تعريفي جامع و كامل كه او را هدفمند مي سازد .تعريفي كه براي او چارچوب ارائه مي دهد و راه كمال وسعادت را فرا راه او مي گشايد،و او را به سوي هدف متعالي رهنمون مي سازد.مشكل جوامع اسلامي امروزه آن است كه وابسته به فرهنگهاي بيگانه هستند و چرا خود را باور ندارند،به نظر نگرنده ناشي از همان فقدان (تعريف)مي باشد. نه به اين معني كه در اسلام تعريفي لز انسان وجود ندارد بلكه اين فرد مسلمان است كه تعريف خود را از خويشتن نمي داند،و همانطور كه گفته شد،انساني كه از خود تعريف ندارد ، ناچار تعريف ديگران را بر خود پذيرفته و در چارچوبي خلاف ادعاي خويش گام بر خواهد داشت.همه ادعاي مسلماني دارند اما همه به اسلام عمل نمي كنند بنابراين ملتهاي مسلمان قبل از هر اقدامي وظيفه دارند ،تكليف خود را ذست كم با خود رو شن كنند ،واين سئوال مهم را بي جواب نگذارند كه آيا واقعا همانگونه كه ادعا مي كنند،هستند يا خير؟و اگر نيستند ،آيا مي خواهند بر طبق ادعاي خويش عمل كنند يا نه؟بدون جواب به اين سئوال ،انتظار هرگونه پيشرفت و كمال ،خيال خام وانديشه باطل بيش نخواهد بود.






مقدمه (طرح تحقيقاتي)

1- طرح موضوع:

به دنبال كاهش نفوذ استعمار غرب در اوايل قرن بيستم و گسترش موج استقلال طلبي در جهان سوم ، ديدگاههاي متفاوتي نيز در مورد دين و سياست در بين ملل اسلامي ظهور كرد. گروهي كه مشحون پيشرفت غرب شده بودند اينگونه تصور مي كردند كه دين عامل عقب ماندگي مسلمانان است.در مقابل گروهي نيز عقب ماندگي ملل مسلمان را نه به خاطر اسلام، بلكه ناشي از عدم اجراي شريعت اسلام ،دور شدن از اسلام واقعي و روي آوردن به مكاتب بيگانه مي دانستند.اين طرز تفكر ايشان را وا داشت تا اسلام را دوباره به عنوان يك دين كامل و جهان شمول معرفي كرد و در كنار آن نيز براي بر قراري حاكميت تعاليم شريعت واسلام بر زندگي سياسي و اجتماعي خود وارد عمل شوند. تلاش اين متفكران اصول گرا را مي توان در جنبشهايي همچون اخوان المسلمين در مصر، جماعت اسلامي پاكستان و برخي جنبشهاي اسلامي در ايران و ديگر كشورهاي اسلامي مشاهده كرد.از جمله اين متفكران مي توان به حسن البناء، مودودي ،سيدقطب، امام خميني و دكتر شريعتي اشاره كرد كه نقش رهبري فكري و عملي اين جنبشها را بر عهده گرفتند.

از طرف ديگر امروزه مساله بنياد گرايي اسلامي و جنبشهاي اصول گرايي اسلامي،نه تنها يك موضوع منطقه اي، يا مربوط به جهان اسلام نمي باشد بلكه موضوعي است جهاني و به خصوص بعد از وقايع يازدهم سپتامبر و حمله آمريكا به افغانستان و عراق،روزي نيست كه خبري از آن در رسانه هاي گروهي جهان منتشر وپخش نگردد.ريشه هاي بنياد گرايي اسلامي امروزي را بايذ در انديشهه هاي اخوان المسلمين مشاهده كنيم.سيد قطب رهبري تبديل بنياد گرايي محافظه كارانه اخوان المسلمين به افراط گرايي جوان سازمان آزادي بخش اسلامي (التكفيروالهجره)وسازمان (الجهاد)را بر عهده داشته است.بنابراين شايد بتوان ادعا كرد كه شناخت انديشه هاي وي تا حدودي راه شناخت جنبشهاي نوين اسلامي دهه 70به بعد راهموار مي سازد.

علل انتخاب موضوع:

مهمترين مسئله ان است كه تفكرات سيد قطب وبرداشت هاي او از اسلام و تشكيل حكومت اسلامي (شيوه مبارزه با دستگاه حاكم) بسيار شبيه به تفكرات امام خميني مي باشد.به نظر اينجانب بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران مدتها قبل از پيروزي انقلاب اسلامي با تفكرات رهبران اخوان المسلمين به ويژه سيد قطب آشنايي داشتند .از اين لحاظ اين موضوع برايم جالب و حائز اهميت بوده است.

سئوال اصلي:

انديشه سيد قطب چه بوده و چه تاثيري بر جنبشهاي اسلامي بعد از خود داشته است؟

سئوالات فرعي:

1- سيد قطب در چه محيط سيلسي اجتماعي مي زيسته ونقش آن در شكل گيري افكار و انديشه هاي او چه بوده است؟

2- چارچوب ايدئولوژي اسلامي از ديدگاه سيد قطب چيست؟

3- سيد قطب چه تاثيري بر جنبشهاي اسلامي اخير در مصر و احيانا در ديگر بلاد اسلامي داشته است؟


فرضها:

اين پژوهش شامل دو فرض است:

1- سيد قطب از جمله متفكران اسلامي مي باشدكه معتقد به لزوم رستاخيز يا احياي اصول اسلامي مي باشد.

2- سيد قطب از اعضاي جنبش اخوان المسلمين بوده و همانطور كه خود مي‌گويد به اهداف وآرمانهاي اين جنبش وفادار است.

فرضيه تحقيق:

سيد قطب نقطة انشعاب در جنبشهاي اسلامي معاصر به حساب آمده ورهبري تبديل جنبشها از يك شيوة محافظه كارانه به شيوة انقلابي و جهادي را برعهده داشته است.

روش تحقيق:

روش تحقيق ما منابع كتابخانه اي مي باشد.

سازماندهي تحقيق :

اين پژوهش شامل سه فصل است.پس از مقدمه كه به بيان وطرح موضوع پرداخته شده در فصل اول زندگي سيد قطب و محيط سياسي و اجتماعي كه وي درآن مي زيسته اشاره مي كنيم ودر فصل دوم به انديشه ي قطب در باب جامعة ايده آل ،ايدئولوژي اسلامي و نظر او در مورد مكاتب فكري ديگر از جمله كمونيسم و سرمايه داري پرداخته و راه حل انقلابي كه سيد قطب براي رسيدن به اين جامعه ايده آل ارائه مي دهد مورد بررسي قرار مي گيرد. در فصل سوم نيز ضمن اينكه مروري خلاصه وار بر انديشه هاي سيد قطب خواهيم داشت ،به تأثير انديشه هاي وي بر جنبشهاي اسلامي معاصر در مصر وديگر كشورهاي اسلامي خواهيم پرداخت ودرپايان به يك نتيجه گيري كلي مي رسيم.

فصل اول : زندگينامة سيد قطب

شرح حال سيد قطب تاپيش از پيوستن به اخوان المسلمين:

سيد قطب در سپتامبر 1906در شهرستان موشا در ايالت اسيوط به دنيا آمد .او به خانواده اي ازنجباي روستايي كه از نظر مالي در تنگنا قرار داشتند تعلق داشت. در اين روستاي بزرگ ،جمعيتي مختلط از اسلام و مسيحيت و مزارع كوچك خانوادگي ،دو سيستم آموزشي هم سطح يعني مدارس دولتي ازيك طرف و مدارس قرآني از طرف ديگر به چشم مي خورد . سيد قطب متعهد شد پيش از ده سالگي قرآن را حفظ كند .او از همان دوران كودكي با مسائل سياسي آشنا شد چرا كه از جانب پدرش جلسات مكرر سياسي به صورت خصوصي در منزلشان برگزار مي شد .وي ضمن طرفداري از ناسيوناليسم ضد انگليسي مطبوعات و آثار جهاني را ازكتابفروشان دوره گرد محلي تهيه مي كرد و مي خواند (1) . سيد ، چهار سال به نزد عموي خود رفت، وي كه طرفدار حزب وفد بود در حومة پايتخت زندگي مي كرد .در سال 1925در دانشكدة تربيت معلم ثبت نام كرد. پس از فارغ التحصيلي در 1928و1929در كلاسهاي آمادگي دارالعلوم كه براي جبران نقايص دانشكده آموزشي الازهر تأسيس شد، حضور يافت. او درسال 1930به طور رسمي از مؤسسه پذيرش گرفت ودر سال 1933درسن 27 سالگي فارغ التحصيل شد.او براي شانزده سال به استخدام وزارت معارف عمومي مصر درآمد. از1940تا1945بازرسي وزارتخانه بود وطي اين مدت طرحهايي كه براي اصلاح سيستم آموزشي ارائه مي داد ،توسط طه حسين به سطل آشغال ريخته مي شد (2). سيد قطب تاسال 1954يعني تا پايان جنگ جهاني دوم نقد ادبي مي نوشت. او سهم فعالي در مباحثات دهة 1930 و1940 داشت. سبك كوبنده اش اورا به عنوان يك طرفدار اهل بحث و جدل به ويژه عليه طه حسين معروف كرد. درسال 1946از محمود عقاد و مكتب او فاصله گرفت و به انتشار مقالات خود در روزنامه پرداخت او به شاعري و نوشتن داستانهاي بلند و كوتاه علاقه مند بود (3) . حداقل سه اثر به نامهاي بچة دهكده، رؤياههاي چهار گانه و خارها در حال حاضر موجود مي باشد كه عمدتا به مسائل زندگي شخصي وي و سرخوردگيهاي عشقيش وي اشاره مي كند . اوكه از اين مسأله به صورت رمانتيك رنج مي برد ،دريافت كه راه ثمر بخش و عمل سازنده را از طريق خدمت به رسول خدا (ص)،به عنوان يك مبارز و مجاهد و سرانجام پيشوا بايد كشف كند (4) !

سپس مصلحت ديد كه خود امتياز نشر مجله اي را بگيرد تا بتواند آزادانه هر آنچه را كه مي خواهد بنگارد .دراين مجله سيد،از تمام احزاب به سبب آنكه آنها را بقاياي دوران قديم مي پنداشت بريده بود موضوع اصلي مقالاتش از ادبيات به ناسيوناليسم و مخالفت با آن معطوف گشت.او مقالات خود را با بي پروائي و جسارت تمام مي نوشت و بيشتر هجوم او متوجه رجال پيرامون ملك فاروق و سرمايه داران و رجال احزاب و پادشاهن و اميران ارتش و مزدوران انگليسي بود.به همين جهت پس از مدتي از توزيع و نشر مجله اش توسط حكومت جلوگيري شد و امتياز آن باطل و توقيف گرديد. حكومت تصميم گرفت سيد را تبعيد كند تا شايد افكار خشك مذهبي وي تغيير يابد.از اينرو سيدرا در1948براي اقامتي نا محدود به آمريكا فرستادند . قطب در طي 2 سال اقامتش در آمريكا مستقيما با زندگي مدرن شهري و پيشرفت و تكنولوژي آشنا گشت .ظاهرا اميد مي رفت كه با طرز تفكري جديد و روشنفكرانه به مصر برگردد.اما اين تجربه ، او را در عوض به اسلام راديكالي و سپس اخوان المسلمين نزديكتر كرد (5).

سيد در اول اقامتش در آمريكا (اواخردهه 1940)همواره با لا اباگيري جنسي مواجه بود.وي شاهد بود كه چگوه به دنباي ترور حسن البتاء شادي و شعف همه جا را فرا گرفت. لذا از آمريكا و آمريكائي و تمدن غربي به شدت منزجر و متنفر گشت. پس از بازگشت به مصر در تابستان 1951كتابي را نوشت تحت عنوان «آمريكائي كه من ديدم» آنچنان مظاهر منفي آمريكا را تقبيح كرد كه مجبور شد از وزارت معارف عمومي استعفا كند. پس از آن بيش از گذشته با اخوان المسلمين رابطه بر قرار كرد و سرانجام در چهل و پنج سالگي از ظريق صالح عشماوي به عضويت اخوان در آمد (6)
فصل سوم
تاثير سيد قطب بر جنبشهاي اسلامي معاصر

در سال 1967م واقعه اي به كمك اخوان آمد وآن شكست اعراب بود. پس از جنگ 1967، اخوان بار ديگر فرصت باز گشت پيدا كرد مشروعيت تمام حكام عرب را به زير سئوال برد و به عبارتي بحران مشروعيتي در اكثر كشورهاي اسلامي به وقوع پيوست ناصر نيز كه شخصيت بسيار مردمي بود، كم كم از محبوبيتش كاسته شد و اينجا بود كه اخوان بايستي از فرصت استفاده مي كرد، چرا كه مردم به اين نتيجه رسيده بودند كه
راه حلهاي پيشين مانند ناسيوناليسم كه براي نجات ارائه مي شد، كارساز نمي باشد و لزوم يك تحول ذهني در جامعه به چشم مي خورد و از همين رو بود كه روي گردانيدن توده ها از شيوه ايدئولوژيك پان عربيسم در آستانه شكست و بحران هويت فراگير ناشي از آن باعث گرايشي به راه حلهاي سو سياليستي عربي يا ماركسيست انقلابي نشد، بلكه تنها چهارچوب اسلام بود كه الگو قرار گرفت.در اينجا بود كه نقش محوري سيد قطب نمودار گشت. نقش و نفوذ محوري سيد قطب بر مبارزان جديد از سه ويژگي برخوردار بود:

1- قطب به عنوان يك نظريه پرداز تاثير نيرومندي بر نو زايي و جهت گيري جديد ايدئولوژي اسلامي داشت.

2- قطب به عنوان عضو بر جسته اخوان المسلمين كهن، تداوم سازمان ميان اخوان و شاخه هاي انقلابي آنرا فراهم مي ساخت.

3- سرپيچي سيد قطب، به عنوان يك عنصر فعال از دولت و مرگ او باعث شد تا مبارزان جوانتر شيوه شهادت را از او بياموزند.

قطب در رهبري ظهور مجدد اخوان اوايل دهه 1960 نقش اساسي داشت. قطب با حمايت جناح مبارزان اخوان در داخل و خارج مصر، نوك پيكان مخالف خود را متوجه رژيم ناصر كرد. فعاليتهاي توطئه گرانه او طرفداريش از جهاد،با اسلام گرايي منفعل حسن الهفيبي مرشد عام اخوان المسلمين كه از مقام خود استعفا داده بود. كاملا فرق داشت. سركوب مبارزان اخوان المسلمين توسط دولت در سالهاي 1966-1965 تحولات وسيع وگسترده اي در ايدئولوژي و عمل بنياد گرايي ايجاد كرد.در محيط زندان نفوذ مسلط ايدئولوژيك از آن قطب بود،وهمين نفوذ سر انجام به شكل گيري جنبش اسلام گرايي دهه 1970 منجر شد. اضافه بر مسائلي كه ذكر شد، برداشتهاي گوناگون از تعاليم قطب باعث انشعاباتي از اخوان در اواخر دهه ي 60شد كه عمده ترين آنها عبارتند از :

1- جماعة المسلمين (التكفير و الهجرة)به رهبري شكري احمد مصطفي

2- منظمة التحرير الاسلامي به رهبري صالح سريه

3- الجهاد به رهبري عبد السلام فرج

همانطور كه قبلا ذكر شد،به علت برداشتها و تفاسير متضاد از نظرات و پيشنهادات قطب در دوران ناصر و سراسر دوران سادات ،جنبش اسلامي در مصر دچار تقسيم و انشعاب گرديد. اختلافات بيشتر بر سر موضوعاتي همچون گروه دعوت كننده و پيشتاز،
ويژگي هاي اعضاء و رهبر، ماهيت جدا شدن از جامعه ي جاهلي و روابط ميان گروه دعوت كننده و ساير مسلماناني كه در جامعه ي جاهلي زندگي مي كنند، شكل گرفت. حال به بيان ويژگي هاي سه جنبش ذكر شده مي پردازيم و تأثير انديشه هاي سيد قطب را بر اين جنبشها بررسي مي كنيم.

جماعة المسلمين(التكفير و الهجرة)

رهبر اين گروه شكري احمد مصطفي بود، آرزوي داشتن جامعه اي اسلامي، توصيف مصر به عنوان يك جامعه ي جاهلي و اينكه اين جامعه بايد نابود شده، بر خرابه هاي آن جامعه ي اسلامي بنا شود، در عمق تفكر شكري احمد مصطفي قرار داشت. او آثار مودودي و سيد قطب را خوانده بود.طرفداران كتاب نشانه هاي راه درزندان دو گروه بودند: يكدسته معتقد به جدايي معنوي از جامعه بودند و اعتقاد داشتند كه جامعه جاهلي معاصر مصررا بايد تكفير كرد. دسته ي دوم معتقد بودند كه بايد جامعه حالت «جدايي كامل» داشت اما شيوه آنها در دفع خطر كناره گيري از جامعه و ايجاد يك جامعه كوچك اسلامي در حاشية آن بود تابدين وسيله بتوانند جامعة اسلامي كوچكي جدا از جامعه ي جاهلي تكفير شده به وجود آورند. شكري احمد مصطفي از همين گروه بود كه رياست آن را بعد از عبده به عهده گرفت. شكري با مبارزه بر ضد مشروعيت مذهبي دولت، بي تفاوتي در برابر مبارزه ضد صهيونيستي تحت رهبري يك حاكم ظالم و…را به مسخره گرفت و نهايتا واكنش و عكس العمل دولت در قبال اين گروه سركوب واعدام بود.


منظمة التحرير الاسلامي (سازمان آزاديبخش اسلامي)

اولين گروه اسلامي كه در مصر دوران سادات دست به خشونت و عمليات نظامي زد،سازمان آزاديبخش اسلامي يا آكادمي ارتش، تحت رهبري يك فلسطيني بود كه كوشيد تا رئيس جمهور راترور كند. رهبر اين گروه صالح سريه بود. اين سازمان معتقد بود كه بايد با قوة زور ابتدا قدرت سياسي را گرفت بعد اصلاحات از بالا كه همان اسلامي كردن جامعه است، را انجام داد. آنان اعتقاد داشتند مانع گسترش يك جامعه ي اسلامي وجود يك حاكم ستمگر ومستكبر است. بدين ترتيب سازمان آزاديبخش اسلامي مشغول به طرح ريزي براي كسب قدرت شدودر ارتش نفوذ كرد واعضايش به استثناي صالح سريه، به كودتاي سريع معتقدبودند.اين سازمان در28 آوريل 1974دست به كودتا زد، ولي شكست خورد و صالح سريه و يكي از دستيارانش محكوم به مرگ شدند و بيست و نه تن ديگر به زندان افتادند و60نفر آزاد شدند .دو گروه مذكور به شدت سركوب شدند و عملا نتوانستند ديگر فعاليتي كنند. اما گفته مي شود كه هر دو گروه پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران، فعاليت زير زميني را آغاز كردند.